AİHS 3. Madde demokratik toplumların en temel değerlerinden birini içermektedir. AİHS’nin 3. maddesine göre hiç kimse işkenceye, insanlık dışı ve aşağılayıcı muameleye, insanlık dışı ve aşağılayıcı cezaya maruz bırakılmayacaktır (metnin ilerleyen kısımlarında işkence yasağı dışındaki yasaklar kötü muamele yasağı adı altında anılacaktır). Birleşmiş̧ Milletler belgelerinde ‘zalimane’ kelimesi de yer aldığı halde, AİHS 3. maddesinde bu kelimeye yer verilmemiştir. İşkence yasağı yalnızca AİHS’nin içerisinde bulunan bir yasak olmayıp, aynı zamanda uluslararası hukukun da bir parçasıdır ve jus cogens (uluslararası devletler topluluğu tarafından hiçbir istisnaya izin verilmeyen bir norm olarak kabul edilen uluslararası hukukun temel bir ilkesi) olarak kabul edilmektedir. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası da AİHS’e benzer bir şekilde bu hakkın istisnası olamayacağını düzenlemektedir. Anayasa’nın 15. maddesinin 2. fıkrasına göre savaş̧, seferberlik ve sıkıyönetim halleri de dahil olmak üzere kişinin maddi ve manevi varlığının bütünlüğüne dokunulamaz. “AİHM, modern zamanlarda devletlerin kendi toplumlarını terör faaliyetlerinden korumak için karşılaştıkları büyük güçlüklerin farkındadır. Ancak Mahkeme, terörizm veya organize suçlar gibi en zor koşullarda bile, ilgili kişinin eylemi ne olursa olsun, Sözleşme’nin işkence ve insanlık dışı veya aşağılayıcı muamele veya cezayı mutlak bir şekilde yasakladığını teyit etmiştir” (Chahal, §79; ve Labita, §119).
aaa.İşkenceye karşı mücadele edebilmek için geniş bir uluslararası norm yelpazesi mevcuttur. “Hiç kimse işkence veya acımasız, insanlık dışı veya küçük düşürücü muamele veya cezaya tabi tutulamaz” hükmünü içeren 1948 tarihli insan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin 5. Maddesinden tutunuz, sivillere karı kapsamlı veya sistemli bir saldırı unsuru olarak uygulanan işkencenin bir insanlık suçu olduğunu tespit eden 1998 tarihli Uluslararası Ceza Mahkemesi’nin Roma Statüsü’ne kadar pek çok norm bulunmaktadır (Aisling Reidy 2002:10).
aaa.Her türlü kaba ve sert müdahale AİHS madde 3 kapsamında değerlendirilmemektedir. AİHM kötü muamelenin AİHS madde 3 kapsamında değerlendirilebilmesi için belli bir asgari şiddet düzeyinde olması gerektiğini ifade etmektedir. Tabi söz konusu kaba veya sert müdahalenin ne zaman AİHM’in ifade ettiği asgari sınırı aştığını belirlemek oldukça zordur. Farklı toplumlar ve hatta aynı toplumdaki farklı bireyler dahi neyin kötü muamele olduğu konusunda farklı fikirlere sahiptir. Dolayısıyla bu zorluğu gidermek ve kaba ve sert müdahaleleri tespit etmek adına muamelenin süresinin, fiziksel ve ruhsal etkilerin ve bazı durumlarda, mağdurun cinsiyeti, yaşı ve sağlık durumunun, önemli olduğu AİHM içtihatlarında sürekli olarak tekrarlanmaktadır.
aaa.Muamele ve cezayı işkence olarak belirleyen unsurlar ise AİHM tarafından tam olarak tanımlanmamakla birlikte 26 Haziran 1987 tarihinde yürürlüğe giren Birlemiş Milletler İşkenceyi Önleme Sözleşmesi’nde yer alan işkence tanımı AİHM tarafından kısmen onaylanmıştır. Söz konusu sözleşmenin 1. maddesine göre; “Kendisinden veya üçüncü bir kişiden bilgi veya itiraf elde etmek, kendisinin veya üçüncü bir kişinin işlediği veya işlediğinden şüphe edilen bir suç̧ için cezalandırmak veya kendisini veya üçüncü kişiyi sindirmek veya baskı altında tutmak amacıyla veya her türlü̈ ayırımcılığa dayalı nedenlerle bir kişiye kasıtlı olarak ister fiziksel ister ruhsal olarak şiddetli acı verilmesi veya eziyet yapılması eylemi işkencedir.”
aaa.İşkence ve diğer kötü muamele tipleri mutlak bir şekilde yasaktır ama hangi davranışın işkence, hangi davranışın insanlık dışı muamele hangisinin aşağılayıcı muamele olduğu konusunda bir fikir birliği yoktur. Yasak mutlak olmakla birlikte sınırları öylesine muğlaktır ki bu suçun faili veya mağduru herhangi bir kişi olabilmektedir. 3. Madde’nin ihlal edildiği iddialarına yol açan fiili durumlar arasında polis tarafından gözaltına alınan kişilere kötü muamele uygulandığı veya gözaltı koşullarının insanlık dışı veya küçük düşürücü olduğu yolundaki şikayetler ve üçüncü bir ülkeye gönderilmek üzere sınır dışı edilen kişilerin o ülkede insanlık dışı muameleye maruz kalacakları yolunda şikayetler ve mahkemelerin mağdurları diğer özel kişilerin istismarına karşı koruyamadığı yolundaki şikayetler bulunmaktadır. Yukarıda sayılan fiili durum örnekleri göz önüne alındığı zaman devletlerin işkence ve kötü muamele yasağı konusunda hem negatif, yani belli eylemlerden kaçınma yükümlülüğü ve bireylerin haklarının güvence altına alınması, hem de pozitif, yani kişilerin yasaklanmış muameleye karşı korunması için pozitif yükümlülüklerinin bulunduğunu söylememiz mümkündür. Peki Türkiye bu sorumluluklarının ne kadarını yerine getirmektedir?
1959’dan günümüze AİHM tarafından Türkiye hakkında toplamda 31 adet işkence yasağı ihlali kararı verilmiştir. Bu sayı toplam verilen ihlal kararlarının %0,61’ini oluşturmaktadır. Görüldüğü üzere Türkiye hakkında verilen işkence yasağı ihlali kararı sayısı oldukça azdır. Grafik 2’de görüleceği üzere Türkiye’de 2020 yılı içerisinde sadece iki tane işkence yasağı ihlali kararı verilmiştir. İşkence yasağı ihlali karar sayılarının bu kadar az olmasının temel sebebi yasağın jus cogens bir yasak olmasından ötürü devletlerin uluslararası bu temel ilkeyi ihlal etmemeye özen göstermesinden kaynaklanmaktadır.
Kaynakça
1. chr.coe.int/European Convention on Human Rights
2. insanhakları.gen.tr/İHAS Açıklama ve Önemli Kararlar, Cilt 1, 2012
3. mfa.gov.tr/Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, İnsan Hakları, Ulusal Hedefler ve Gelişmeler
4. Altıparmak K., Anayasa Mahkemesinin Zor Sorusu İşkence ve Kötü Muamele Yasağı, Ama Hangisi?, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Anayasa Yargısı, 2015
5. Reidy A., Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 3. Maddesi’nin uygulanmasına ilişkin kılavuz, İnsan Hakları El Kitapları, No.6, Avrupa Konseyi, 2002
6. l24.im/8WQsam/ Adalet Bakanlığı İnsan Hakları Dairesi Başkanlığı, 2020 Türkiye AİHS ihlalleri dağılımı
7. l24.im/Mnbu /Adalet Bakanlığı İnsan Hakları Dairesi Başkanlığı, 1959-2020 Türkiye AİHS ihlalleri dağılımı
8. İnce K., İşkence Suçunun TCK, AİHS ve AİHM Kararları Işığında Ele Alınması, D.E.Ü. Hukuk Fakültesi Dergisi, Prof. Dr. Durmuş TEZCAN’a Armağan, C.21, Özel S., 2019, s. 3393-3427
9. Erdal U., Bakırcı H, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 3. Maddesi, OMCT El Kitapları Dizisi Cilt: 1
Comentarios